Wbrew wielu obiegowym opiniom, kleszcze nie żyją na drzewach i nie skaczą na przechodzących żywicieli. Przesiadują na spodniej stronie liści głównie na ich końcach lub na gałęziach w pobliżu ścieżek i śladów dzikich zwierząt, skąd są ściągane przez żywicieli.
Powszechnie występujący kleszcz pospolity jest pasożytem bytującym na ponad 100 różnych gatunkach ssaków, gadów i ptaków. Na świecie znanych jest około 800 gatunków kleszczy. W Polsce do tej pory występuje 20 gatunków. Optymalne warunki do życia kleszczy to obrzeża lasów wraz z przylegającymi do nich użytkami zielonymi, polanach, nadrzecznych łąkach i bagnach, plantacjach lasów zawierających chrust i krzewy, na przejściu pomiędzy lasem liściastym i iglastym. Ponadto lasy złożone z dębów i grabów, jak również lasy bukowe i jodłowe z bogatym podszyciem składającym się z chwastów, paproci, bzu czarnego, leszczyny oraz krzewów jeżyny.
Kleszcze zapadają w sen zimowy schowane pod liśćmi ściółki leśnej, gdzie temperatura może wynosić 0°C lub mniej, oraz gdzie wilgotność względna jest na poziomie 92%. Jaja oraz wygłodniałe larwy giną w temperaturach niższych niż -7°C. Powszechnie występujący kleszcz pospolity jest pasożytem bytującym na ponad 100 różnych gatunkach ssaków, gadów i ptaków. Aktywność kleszczy rozpoczyna się w marcu lub kwietniu, kiedy gleba osiąga temperaturę 5-7°C i kończy się, gdy średnia temperatura powietrza obniży się do powyższych, co ma miejsce w październiku lub listopadzie.
W Europie Środkowej obserwuje się dwuszczytową krzywą częstości występowania z maksymalną aktywnością przypadającą na maj lub czerwiec oraz wrzesień lub październik.
MIT! Kleszcze nie żyją na drzewach i nie skaczą na przechodzących żywicieli. Przesiadują na spodniej stronie liści głównie na ich końcach lub na gałęziach w pobliżu ścieżek i śladów dzikich zwierząt, skąd są ściągane przez żywicieli. Larwy kleszczy spotykane są zazwyczaj w trawie do 30 cm, nimfy na trawach i roślinach niższych niż 1m a imago (postać dorosła) na chwastach i krzewach do 1,5m wysokości.
Biologia kleszczy
Dorosła głodna samica kleszcza ma 3-4 mm długości, podczas gdy samce tylko 2,5 mm. Ciało samicy kleszcza w różnym stopniu pokryte włoskami, naroślami i pierścieniami jest bardzo rozciągliwe i często po wyssaniu krwi przybiera jasnoszary kolor. Samica wypełniona krwią może powiększyć wagę 100-200 razy, a przez to swoją objętość nawet 120-krotnie. Kleszcz pospolity jest wyposażony w kłująco-ssący aparat gębowy (szczękoczułki i część krtaniową gardła). Atakując, znieczulają miejsce wkłucia, by spokojnie żerować nawet przez kilka dni. W czasie ukłucia i wysysania krwi przenoszą groźne choroby zakaźne. Ślina kleszczy żywiących się krwią zawiera liczne bioaktywne składniki o szerokich spektrum właściwości farmakologicznych, wśród których można wymienić antykoagulanty, enzymy i inhibitory, środki miejscowo znieczulające oraz składniki przeciwzapalne, toksyny i inne wydzieliny jak środki cementujące służące do zakotwiczenia aparatu gębowego kleszcza w skórze żywiciela.
Przy użyciu narządów zmysłów kleszcz może reagować na bodźce termiczne, chemiczne i fizyczne jak wibracje lub zmiany temperatury spowodowane przejściem na innego żywiciela. Uważa się, iż rolę odgrywają tutaj też CO2 i kwas masłowy wydzielane przez żywiciela.
Kleszcze charakteryzują się względnie długim cyklem życiowym trwającym kilka lat, podczas którego wirus KZM może być utrzymany w czasie kilku stadiów rozwojowych. Kopulacja zazwyczaj odbywa się na ciele żywiciela przed wyssaniem krwi. Po kopulacji samica spędza od sześciu do jedenastu dni wysysając krew, a następnie składając od 500 do 5000 jaj w luźnych warstwach gleby. Kilka tygodni później larwy mierzące od 0,6 do 1,0 mm wykluwają się z jaj. W przeciwieństwie do kolejnych stadiów rozwojowych (nimfa i imago) larwa posiada tylko trzy pary nóg, nie posiada żadnych charakterystycznych znaków ani otworów rozrodczych.
Larwa, nimfa oraz osobnik dorosły kleszcza W każdym stadium rozwojowym od larwy do nimfy i imago kleszcze muszą przynajmniej raz wyssać krew zwierzęcia kręgowego, aby przekształcić się w kolejną formę rozwojową. Osobniki męskie nie żywią się krwią, ale jedynie niewielką ilością płynu tkankowego podczas krótkiego karmienia. Larwa pasożytuje na żywicielu od dwóch do pięciu dni przed odpadnięciem i przekształceniem w nimfę. Te z kolei pasożytują na żywicielu przez kolejne dwa do siedmiu dni i przekształcają się w postać dorosłą (imago). Czas trwania cyklu rozwojowego jednego pokolenia kleszczy od stadium jaja do momentu złożenia jaj przez zapłodnioną samicę jest zróżnicowany i trwa, według literatury, od sześciu miesięcy do ośmiu lat.
Kleszcze w Polsce
Według oficjalnych statystyk Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego PZH w 2009 r w Polsce zanotowano najwyższą w historii liczbę przypadków Kleszczowego Zapalenia Mózgu. Stanowiło to ponad 70% wzrost do roku poprzedniego. Zanotowano również przypadki na terenach, na których wcześniej ich nie notowano. Zgłoszono wówczas 351 przypadków, przy czym 100 zgłoszonych przypadków reprezentuje 1000 osób, które zetknęły się z zakażonymi kleszczami, ale objawy nie były na tyle nasilone, aby zgłosić się do lekarza. Istnieje więc konieczność uaktualnienia mapy terenów endemicznych (większego ryzyka zakażenia wirusem KZM), a terenów, na którym nie zgłoszono przypadków KZM nie można uznać za tereny wolne od tej choroby.
W Polsce zwiększa się populacja kleszczy pod wpływem wielu czynników, między innymi ocieplenia klimatu (więcej na ten temat w zakładce „O kleszczach”) a zatem ryzyko narażenia na ukąszenie kleszcza jest większe. Kleszcze występują powszechnie także na terenach miejskich. Badania biologów wskazują na wysokie ryzyko ukąszenia przez kleszcza w popularnych parkach m.in. Warszawy (Park Leśny Bemowo, Las Kabacki).
Co zrobić po ugryzieniu?
Ukąszenia kleszczy są bezbolesne, ponieważ ślina kleszcza zawiera wiele substancji biochemicznych w tym środki miejscowo znieczulające. Dlatego należy dokładnie obejrzeć całe ciało zwracając uwagę na małe punkciki, ponieważ larwa kleszcza przenosząca zakażenie KZM mierzy zaledwie 0,6 mm do 1 mm.
Jeżeli dostrzeżesz wczepionego kleszcza, usuń go jak najszybciej np: za pomocą pęsety z cienkimi końcami. Chwyć mocno kleszcza, tak blisko skóry, jak tylko możliwe. Pewnym ruchem oderwij go od skóry (nie obracaj!). Jeśli pozostaną części kleszcza wbite w skórę, należy je usunąć tak szybko, jak tylko możliwe.
Paraliżowanie kleszcza olejem, kremem, masłem lub jego wykręcanie może spowodować wstrzyknięcie przez kleszcza jeszcze większej ilości materiału zakaźnego do ciała (kleszcz wtedy "wymiotuje"). Nie należy używać wazeliny, płonących zapałek, końcówek papierosów, pilników do paznokci lub innych przedmiotów. Jeżeli masz kłopot z usunięciem kleszcza, zgłoś się do punktu medycznego.
Nie każde ukąszenie kleszcza jest niebezpieczne. Konsultacja specjalisty jest wymagana, jeżeli pojawiają się niepokojące objawy np:
- 7 do 14 dni po ukąszeniu kleszcza pojawiają się objawy grypopodobne: gorączka powyżej 38°C, zmęczenie, ból głowy, ból pleców i kończyn, kaszel, katar, objawy żołądkowo jelitowe, utrata łaknienia, nudności – mogą to być objawy pierwszego etapu kleszczowego zapalenia mózgu – więcej o objawach i przebiegu choroby w zakładce "O chorobie"
- W okolicy ukłucia pojawił się rumień
- Pojawiają się inne niepokojące objawy np. ze strony układu nerwowego nawet po kilku tygodniach od ukąszenia.
Jak się zabezpieczyć?
Jedynym skutecznym sposobem w pozwalającym uniknąć kleszczowego zapalenia mózgu jest szczepienie ochronne. Uzyskanie pełnej ochrony gwarantuje podanie szczepionki w odstępach czasu zgodnie z zalecanym schematem producenta, standardowym lub przyspieszonym w zależności od terminu rozpoczęcia szczepienia i sezonu aktywności kleszczy. O terminach przyjęcia szczepienia decyduje lekarz kwalifikujący do szczepienia.
Ryzyko zachorowania na inne choroby odkleszczowe, którym nie można zapobiec poprzez szczepienie można zmniejszyć poprzez stosowanie się do poniższych wskazówek:
- Załóż jasne ubranie wybierając się na spacer – po powrocie łatwiej będzie zauważyć kleszcze wędrujące po ubraniu w poszukiwaniu miejsca wkłucia. Lepiej jest założyć koszulę z długim rękawem, długie spodnie i kryte obuwie utrudniając pajęczakowi dostęp do skóry.
- Sprawdź ubranie i usuń dostrzeżone kleszcze po powrocie ze spaceru. Zwracaj przy tym szczególną uwagę na miejsca, gdzie skóra jest delikatna: pachwiny, pępek, miejsca za uszami, zgięcia pod kolanami, owłosiona skóra głowy itp.
Dzieci, jeśli spędzają czas na powietrzu, oglądaj dwa do trzech razy dziennie. Jeśli jesteś właścicielem czworonoga również oglądaj go regularnie po powrocie ze spacerów.
Źródło: kleszcze.info
Większość rodzimych gatunków kleszczy zamieszkuje nory bądź
gniazda zwierząt i nie stanowi realnego zagrożenia dla ludzi.
Wczepiony kleszcz – na zdjęciu pokazano poprawne złapanie kleszcza.
Optymalne warunki do życia kleszczy to obrzeża lasów mieszanych wraz z przylegającymi do nich użytkami zielonymi. / Fot. www.sxc.hu
